الاجتهاد و التقليد و الاحتياط، نوشته سید محمدعلی ربانی است که بحثهای درس خارج اصول فقه استاد خویش، سید علی حسینی سیستانی (متولد 1309ش) را در موضوع اجتهاد، تقلید و احتیاط تقریر کرده است.
ربانی – که در کارنامه تقریرهای خود، موضوع «حجیت خبر واحد» را نیز دارد – در این جلد، تقریرهای سومین دوره درس سیستانی را با بحثهایی در معنای اجتهاد، معنی تفقه، دانشهای پیشنیاز برای اجتهاد، اثری که اجتهاد و تفقه بر مواردی چون صدور فتوی، ویژه شدن امر قضا و ولایت به مجتهد دارد، تجزی در اجتهاد، به خطا رفتن از حکم واقعی و یا راه بردن به آن، دگرگونی رأی مجتهد و بحث اجزا ارائه کرده است.
متن تقریریافته، همچون دیگر مباحث درسهای خارج متداول در حوزههای علمیه، از واژهشناسی عنوان هر بحث آغاز شده و با دلالتهای نقلی و عقلی بررسی گردیده و نتیجه اجتهادی استاد ارائه میشود. «ثبوت ولایت برای مجتهد» نمونهای از این بحثها است؛ سیستانی پس از طرح روایتهایی که مدعیان ثبوت ولایت به آنها استناد میکنند و نقل و نقد آرای فقیهان مخالف و موافق، میگوید: «إنه لو كنّا نحن و هذه الروايات فقط، فإنه لا يمكن إثبات الولاية للفقيه مِن هذه الروايات إلّا أنّه اُستُدِلّ للولاية العامّة بدليلين لُبّيين [الإجماع و الدليل العقلي] و در پایان، نتیجه میگیرد که چنین ولایتی برای مجتهدان ثابت نیست؛ چراکه «أنّ الأدلّة غير وافية و الإجماعَ مخدوشٌ و الدليلَ العقلي ّ يناقَش فيه بما ذُكر و غير ما ذُكر و لابدّ للمُثبِت مِن دفع جميع الشُبهات و أنّی له ذلك و لعلّ لأجل دقةِ الموقف، قال المحقق النائيني و المحقق الأصبهاني: «فيه تزلزلٌ عظيمٌ».
ربانی درسها را با واژههایی چون «مقام»، «طایفه»، «امر»، «وجه»، «مسئله» و… صورتبندی کرده است. این اثر، بهجز درج فهرست مطالب، از ارائه فهرستهایی برای شناساندن منابع، کسان، حدیثها و مانند اینها تهی است. البته مقرّر، منابعی را که متن بر آنها استوار است، در پاورقیها آورده است.
