المهذب البارع في شرح المختصر النافع تألیف علامه جمالالدين ابوالعباس احمد بن محمد بن فهد اسدى حلى، معروف به ابن فهد (م 841 ق). نام ديگر كتاب جامع الدقائق و كاشف الحقايق است.[۱] این کتاب يكى از بهترين شروح مختصر النافع است.
اعتبار كتاب
مؤلف داراى دو شرح بر مختصر النافع مىباشد كه يكى شرح صغير به نام «المقتصر من شرح المختصر» مىباشد و ديگرى شرح كبير موسوم به «مهذب البارع» است.
كتاب مهذب البارع در بردارندۀ تعاريف، نكات و تنبيهات با ارزش است كه در ساير شروح مختصر النافع ديده نمىشود و اصحاب و بزرگان از فقها نيز به آنها متعرض نشدهاند.
در اين كتاب دلايل و براهین فقهاى بزرگوار به صورت وسيعى نقل شده و همچنين در هر قسمت تعاريف موضوعات آن به بهترين وجه ذكر شده است.
مؤلف همچنين نهایت تلاش خود را در بيان نظريات مخالف و حتى اقوال نادر و كمياب انجام داده است و دلايل ترديد و شك در ذهن و عبارتهاى محقق حلى در مختصر النافع را در مسائل گوناگون طرح نموده است.
علت نگارش
وى در مقدمۀ كتاب علت نگارش آن را اين چنين بيان نموده است: هنگامى كه عدهاى از فضلا و بزرگان تأليف كتابى را از من خواستند كه اسرار مختصر النافع را بيان نمايد و خواننده را به عمق مطالب آن برساند و اختلافات در بين فقهاى بزرگ را همراه با دلايل مورد اعتماد آنها و جواب آنها را بيان نمايد، تصميم گرفتم اين كتاب را بنويسم.
اين كتاب به اصطلاح شرح بالقول (قوله…أقول) مىباشد.
تأليف و انتشار
كتاب مهذب البارع در سال 803ق به پايان رسيده است. (الذريعة ج 292/23). كتاب موجود توسط مؤسسۀ انتشارات اسلامى، تابع جامعۀ مدرسين در قم انتشار يافته است.
جلد اوّل آن در سال 1407ق و جلد دوّم آن در جمادى الاول سال 1411ق و جلد سوّم آن در ذى الحجة سال 1411ق چاپ شده است.
نسخهها
علامه آقا بزرگ تهرانى در الذريعة نسخههایى از اين كتاب را ذكر نموده است كه به بعضى اشاره مىشود.
نسخۀ خطى كه نويسندۀ آن عبداللّه بن على معروف به ابن غذافة كه در سال 916ق نوشته شده است.
نسخۀ ديگر از عباس بن فضل عبادى كه در سال 969ق نگاشته شده است.
نسخۀ ديگر از على بن كامل بن منصور كه در سال 983ق نگاشته شده است
در نگارش كتاب موجود از 5 نسخۀ خطى مهذب البارع و يك نسخۀ مختصر النافع استفاده شده است كه به بعضى از آنها اشاره مىشود:
- نسخۀ كتابخانۀ آیتالله مرعشى نجفى (قده) كه در سال 835ق در عصر مؤلف نوشته شده است و پس از قرائت در نزد مؤلف، مورد تأييد او واقع شده است. اين كتاب با رمز «الف» مشخص شده است و از كتاب طهارت تا آخر كتاب نكاح مىباشد.
- نسخۀ كتابخانۀ آیتالله حاج سيد مصطفى صفائى خوانسارى كه نسخۀ تصحيح شده است و با رمز «ب» مشخص شده است و از كتاب طهارت تا آخر كتاب ديات مىباشد.
- نسخۀ با ارزش و نفيس كتابخانۀ آستان قدس رضوى در مشهد كه قسمتهایى از آن از نسخۀ مصنف استنساخ شده است و با رمز «ج» مشخص شده است و از اول كتاب طهارت تا آخر كتاب ديات است.
- نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ فيضيه در قم كه در آخر كتاب نكاح آن نوشته شده است، در سال 982ق بوسيلۀ محمد بن صالح سعدى نگاشته شده است و با رمز «ه» مشخص شده و از اول كتاب طهارت، تا آخر ديات است.
امّا نسخۀ مختصر النافع، از كتابخانۀ مدرسۀ فيضيه مىباشد كه ناسخ و زمان نگارش آن مشخص نيست و با رمز «و» مشخص شده است.
تقسيم بندى مطالب
اگر چه كتاب مهذب البارع شرح كامل مختصر النافع مىباشد و نسخ خطى آن از كتاب طهارت تا آخر كتاب ديات مىباشد اما در چاپ موجود آن از كتاب طهارت تا آخر كتاب ايلاء وجود دارد و بنابراین قسمت عبادات، معاملات و قسمتى از ايقاعات را در بردارد.
جلد اول، كتابهاى طهارت، صلاة، زكات و خمس را در بردارد.
در جلد دوّم كتابهاى صوم، اعتكاف، حج و جهاد كه انتهاى قسمت عبادات است و همچنين كتابهاى تجارت، رهن، حجر، ضمان، صلح، شركت، مضاربه و مساقات را شامل مىشود.
در جلد سوّم كتابهاى وديعه و عاريه، اجاره، وكالت، وقوف و صدقات و هبات، سبق و رمايه، وصايا و نكاح كه انتهاى قسمت معاملات است و همچنين كتابهاى خلع و مبارات، ظهار و ايلاء را در بردارد.
كتاب طهارت شامل چهار ركن مىباشد كه عبارتند از: انواع آبها، طهارت با آب، طهارت با خاک و نجاسات.
كتاب زكات نيز شامل مباحث وجوب زكات، اقسام زكات، مستحبات زكات و مستحق زكات است.
كتاب تجارت شامل هشت فصل است كه عبارتند از آنچه با آن خريد و فروش مىشود، بيع و آداب آن، انواع خيارات، لواحق بيع، بيع ميوهها، بيع حيوان، بيع سلف.
