پرسش:
چرا هنگام تولد پیامبر صلی الله علیه و آله دریاچۀ ساوه خشک شد؟ آیا چنین دریاچهای وجود داشته است؟
پاسخ:
حضرت محمد صلی الله علیه و آله در شب هفدهٔ ربیعالاول در مکه زاده شدند. در این شب مجموعهای از رخدادها اتفاق افتاد که به «اِرهاصات» مشهور است. برخی از این رخدادها عبارتاند از:
۱. لرزیدن طاق کسری و فرو ریختن چهارده کنگرهٔ آن؛
۲. خاموششدن آتش در آتشکدۀ فارس پس از هزار سال؛
۳. افتادن پادشاه از تخت به زمین؛
۴. جاریشدن آب در وادیِ سماوه؛
۵. خشکیدن دریاچۀ ساوه.
برای برخی این پرسش مطرح میشود که تولد پیامبر صلی الله علیه و آله چه نسبت و ارتباطی میتواند با دریاچۀ ساوه داشته باشد.
وجود تاریخی دریاچۀ ساوه
برخی از گزارشهای مربوط به ایرانِ باستان دلالت بر وجود دریاچهای در ناحیۀ ساوه دارند. در اوستا از دریاچۀ «زرمند»(که احتمالاً همان زرند کنونی باشد) یاد شده است(۱). نویسندۀ «تاریخ قم» نیز در توضیح وجه نامگذاری شهر «آوه» مینویسد که نام اولیهاش «آبه» بوده، زیرا گیوبن گودرز آن را در کنار آب بنا کرده است(۲).
برخی منابع تاریخی نیز خبر از خشکیدن دریاچۀ ساوه در هنگام ولادت پیامبر صلی الله علیه و آله میدهند(۳). شاعرانِ دورانهای بعد، از جمله سلمان ساوجی، این حادثه را در شعرهای خود بازتاب دادهاند(۴).
تفسیر و نسبتِ خشکشدن دریاچه با دیگر نشانهها
خاموششدن آتشکدۀ فارس، فرو ریختن کنگرۀ کسری و شکست بتها را میتوان از نمادهای زوال مظاهر بتپرستی و پایان اقتدار آن تعبیر کرد؛ اما پرسش اساسی این است که خشکیدنِ دریاچۀ ساوه چگونه با این مجموعه انطباق مییابد. پاسخ را در ملاحظات مربوط به دینِ زردشتی و شئون احترام به عناصر اربعه در ایرانِ باستان باید جست. در تصور دینیِ کهن، عناصر چهارگانه — آب، خاک، باد و آتش — از قداست برخوردار بودهاند و آب، در قالب ایزدبانوی آناهیتا(ناهید)، مرکز نیایش و پرستش بود(۵). ایرانیان معابدی برای آناهیتا در اطراف منابع و پهنههای آبی و نقاط مرتفع میساختند؛ وجود بناهایی مانند «قلعه دختر» در برخی نواحی گواه چنین باورهایی است(۶).
در برخی نقاط، این قداست به افراط گراییده بود؛ از جمله گزارش شده که ساوجیان کهن سالانه دو نفر را در آبِ دریاچۀ ساوه غرق میکردند، عملی که در شمار قربانی شرکآمیز قرار میگرفت(۷). از این منظر، خشکشدنِ دریاچه در کنار رخدادهای دیگر آن دوره، علامتی نمادین از فروپاشی و بطلان آیینها و مناسک مشرکانه بهشمار آمده است.
نتیجهگیری
همۀ حوادث منقول در منابع تاریخی و جوامع حدیثی، از جمله خشکشدنِ دریاچۀ ساوه همزمان با میلاد پیامبر صلی الله علیه و آله، ثبت شدهاند. این رویدادها، حتی پس از گذشتِ چندین قرن، میتوانند بهعنوان عبرت و هشداری معنوی تلقی شوند؛ ایجاد تکان و بیداری در دل مردمانی که در بتپرستی، ظلم و فساد گرفتار آمده بودند(۸).
کلمات کلیدی: تولد، حضرت محمد صلی الله علیه و آله، ارهاصات، دریاچۀ ساوه.
پینوشتها:
۱. اوستا، یشتها؛ تحقیق: ابراهیم پورداود؛ تهران: [بینا]، ۱۳۴۷ ش، ج۲، ص۳۴۵. جهانگیر اوشیدری؛ دانشنامهٔ مزدیسنا؛ تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۱ ش، ص۲۵۹.
۲. حسن بن محمد قمی؛ تاریخ قم؛ تصحیح: سید جلالالدین طهرانی؛ تهران: توس، ۱۳۶۱ ش، ص۷۹–۸۰.
۳. محمد بن علی ابنبابویه(شیخ صدوق)؛ الامالی؛ چاپ ششم، تهران: کتابچی، ۱۳۷۶ ش، ص۲۸۵. محمد بن علی ابنبابویه(شیخ صدوق)؛ کمالالدین و تمامالنعمه؛ ۱۳۹۵ ق، چاپ دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج۱، ص۱۹۱. احمد بن ابییعقوب بن واضح؛ تاریخ یعقوبی؛ بیروت: دار صادر، [بیتا]؛ ج۲، ص۸. محمد بن جریر طبری؛ تاریخ طبری؛ چاپ دوم، بیروت: دارالتراث، ۱۳۸۷ ق، ج۲، ص۱۶۶.
۴. سلمان ساوجی؛ دیوان سلمان ساوجی؛ چاپ دوم، تهران: انتشاراتِ صفیعلیشاه، ۱۳۶۷ ش، ص۵۱۹.
۵. یشتها؛ تحقیق: ابراهیم پورداود؛ بمبئی: [بینا]، ۱۳۱۰ ش، آبانیِشت، بند۹، فقرة۳۴.
۶. مرتضی ذکائی؛ قلعهٔ دختر ساوه؛ تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۷۴ ش، ج۲، ص۵۲۳–۵۴۰.
۷. محمدحسین تبریزی؛ برهان قاطع؛ به اهتمام محمد معین؛ تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۱ ش، ج۲، ص۳۳۳–۳۳۴.
۸. جعفر سبحانی؛ فروغ ابدیت؛ قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵ ش، ص۱۴۷.
