پرسش:
منظور از محاسبه نفس در حدیث «لَیسَ مِنّا مَنْ لَمْ یحاسِبْ نَفْسَهُ فِی كُلِّ یومٍ» چیست؟
پاسخ:
مضمون حدیث یاد شده از چند تن از معصومین از جمله امام رضا علیهالسلام نقل شده است: از ما نیست كسی كه هر روز از خودش حساب نكشد پس اگر كار نیكویی كرده است بر شكر و سپاس خویش از خداوند بیفزاید و اگر گناهی مرتكب شده است از خدا آمرزش طلبد و توبه نماید.(۱)
توضیح: سنت و شیوه پیامبر اكرم و ائمه اطهار(ع) این بود كه هر شبانه روز عملكرد خود را محاسبه میكردند و به خاطر توفیقات و امدادها و هدایتهای خدا شكر و سپاس میكردند. با آن كه از آنان گناهی سر نمیزد (۲) اما پیوسته توبه و استغفار میكردند. چنان كه نقل شده رسول خدا(ص) هر روز و هر شب پیش از رفتن به رختخواب هفتاد مرتبه توبه و استغفار میكرد. (۳) این كار كه روش پیشگیری از وقوع جرم و گناه میباشد، سبب میشود كه شخص هر روز برای روز آینده خود برنامه زندگی خاصی داشته باشد. از این رو معصومین(ع) از پیروانشان خواستهاند هر روز حد اقل یك بار از خود حساب كشی دقیق كنند. رسول خدا(ص) فرموده است: هیچ بندهای مؤمن نیست مگر از خودش حساب بكشد سختتر از محاسبه شریك از شریكش(۴).
در همین راستا است كه امام صادق(ع) خطاب به شیعیان میفرماید: روز و شبی بر انسان نمیگذرد مگر اینكه میگوید: ای پسر آدم من روز یا شب نو و تازهای هستم و بر تو و اعمال تو شاهد و گواهم. پس ساعاتی كه بوسیله من در اختیار توست نیكی كن و در من كار خیر انجام بده تا روز قیامت را بر تو آسان گردانم. زیرا بعد از امروز یا امشب هرگز مرا نخواهی دید.(۵)
نتیجه این كار مجاهدت با نفس و ترك گناه است. جمله «لَیسَ مِنَّا» مفهومش این است هر كسی كه ادعای تشیع و پیروی از ما اهل بیت را دارد، اگر محاسبه نفس روزانه را انجام ندهد نمیتواند آنگونه که باید در عمل بندگی خدا را کرده و پیرو واقعی ما باشد، و به فرموده قرآن، در قیامت هر كس پشت سر آن امام و فردی است كه در دنیا از او پیروی میكرده،(۶) و ما هم به هر میزان از امامان خود پیروی کرده باشیم به همان اندازه به آنان نزدیكیم و با آنان خواهیم بود.
پی نوشتها:
۱. عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی(ع) قَالَ لَیسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی كُلِّ یوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ خَیراً اسْتَزَادَ اللَّهَ مِنْهُ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَیهِ وَ إِنْ عَمِلَ شَرّاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیه. الكافی، ج۲، ص۵۰۴.
۲. بنا براین استغفار شان یا برای اظهار عبودیت و ابراز عجز از این حقیقت است كه نمیتوانند خدا را آن گونه كه شایسته و سزاوار است عبادت وپرستش كنند و یا استغفارشان دفعی بوده تا مانع عروض غفلت و گناه شود نه برای پاک شدن گناهی از ایشان. و یا برای این است كه اگر احیانا ترك اَولی ای شده استغفار میكردند، چنان كه آنان برای پرداختن به برخی كارهای مباح یا اشتغال به لذات مستحبی نیز استغفار میكردند زیرا پرداختن به این امور ممكن است لحظاتی توجه خاص آنان به خدا را منصرف كند. ر. ك. ادب فنای مقربان از آیت الله جوادی آملی، ج۳، ص۲۵۸- ۲۶۷
۳. بحار الانوار، علامه مجلسی، ج۶۸، ص۲۳، مؤسسه الوفاء بیروت – لبنان، سال انتشار ۱۴۰۴ ق.
۴. محاسبه نفس پیش یا روش پیشگیری از وقوع جرم، عباس علی محمودی، ص۵۱، ناشر فیض كاشانی
۵. همان، ص۵۲.
۶. اسراء (۱۷)، آیه ۷۱.
