پرسش:
علت پذیرش حاکمیت مدائن و کوفه در دوران خلفای پس از رسولالله(ص) توسط عمار یاسر و سلمان فارسی چه بود و آیا این کار وجهه دادن به حکومت و شیوه خلفا و همسویی با آنها محسوب نمیشود؟
پاسخ:
بعد از رحلت پیامبر و تلاش عدهای از صحابه ایشان برای غصب خلافت، حضرت علی علیهالسلام به همراه جمعی دیگر از اصحاب از جمله سلمان فارسی و عمار یاسر تلاش فراوانی در جهت مقابله با این فتنه انجام دادند، اما متأسفانه به دلیل عدم همراهی عموم مردم با آنها و خطراتی که اسلام و حکومت نوپای اسلام را تهدید میکرد میبایست بهجای مقابله با فتنهگران تمام توان خویش را برای حفظ اصل اسلام و حکومت اسلامی میگذاشتند. تا پایان حکومت عثمان در کنار حفاظت از اصل دین، یاران حضرت در کنار امام علی(ع) سعی میکردند تا مناقب و فضیلتهای امیرالمؤمنین علی(ع) را در جامعه بازگو کنند و از دیگر سو با امربهمعروف و نهی از منکر تا حد امکان جلو تخلفات حاکمان و مجریان حکومت را بگیرند و در صورت امکان شیوه صحیح حکومتداری و مردمداری را در عمل به مردم نشان دهند و از این طریق تفاوت حکومت بر مبنای اندیشه نبوی و علوی را با آنچه در حال انجام بود نشان دهند.
رفتار امیرالمؤمنین(علیه السلام) و پیروانش با غاصبان خلافت
مدعیان خلافت بعد از پیامبر اکرم(ص) با اشتباه تاکتیکی انصار و حضور آنان در سقیفه بنی ساعده بهانه خوبی را به دست آوردند تا بتوانند اهداف از پیش برنامهریزیشده خود را برای به دست گرفتن خلافت اسلامی بعد از پیامبر اجرایی کنند. امام علی(ع) و بسیاری دیگر از صحابه با توجه به اینکه این اتفاق در روزهایی پیش آمد که بدن پاک و مطهر رسول خدا هنوز دفننشده بود و هیچ امری بر تجهیز و تدفین بدن پیامبر اولویت نداشت در سقیفه حضور نیافتند.(۱) اما بعد از اینکه امر تجهیز و تدفین پیامبر پایان یافت امام علی(ع) در کنار دیگر اصحاب باوفای خویش تلاش خود را برای اقناع افکار عمومی برای مبارزه و مخالفت با فتنه گران انجام دادند.(۲) اما این تلاشها به دلایل مختلفی که امکان بیان آن در این نوشته نیست نتیجه مدنظر را به همراه نداشت؛ از دیگر سو در همین مدت برخی اعراب تازهمسلمان به دلیل ضعف غاصبان حکومت رو به ارتداد آورده بودند و هرروز اخباری از ارتداد این افراد از اقصی نقاط جهان اسلام به گوش میرسید و از دیگر سو برخی از مدعیان نبوت با همکاری مرتدین حرکت خویش برای حمله به مدینه و سرنگونی حکومت نوپای اسلامی را آغاز کرده بودند این شرایط سبب گردید تا امام علی(ع) در راستای حفظ اسلام و حکومت اسلامی سیاست خویش را از تقابل و عدم همراهی با حکومت غاصبان، به سیاست کنترل و هدایت غاصبان و افکار عمومی جامعه اسلامی در جهت حفظ اسلام و حکومت اسلامی تغییر دهند.(۳)
در همین راستا امام و پیروان ایشان ضمن مراقبت بر اینکه اعمال و رفتارشان به معنی تأیید حکومت غاصبان شناخته نشود(۴) از تمام ظرفیتهایی که بهواسطه آنها میتوانستند به سیاست مدنظر کمک کنند استفاده میکردند. یکی از این ظرفیتها حضور یاران امام علی(ع) در بدنه اجرایی حکومت غاصبان بود تا به این وسیله بتوانند شیوه مدیریت صحیح جامعه و برخورد شایسته با عموم افراد جامعه را بر اساس سیره نبوی و علوی به همگان بیاموزند.
وقتی عمر بن خطاب با نارضایتی مردم کوفه بهعنوان یکی از شهرهای حکومت اسلامی نسبت به کارگزارش روبرو شد به فکر افتاد تا شخصی را بهعنوان والی این شهر انتخاب کند که ظرفیت لازم برای مدیریت و برطرف کردن نارضایتیها مردم کوفه داشته باشد(۵) بر همین مبنا عمار یاسر را به ولایت کوفه منصوب کرد. حضور عمار در کوفه فرصت مناسبی را در اختیار این صحابی جلیلالقدر و مدافع امیرالمؤمنین قرارداد تا آنچه در توان دارد را برای بیان و اجرایی کردن معارف حقه نبوی و علوی انجام دهد. اخبار متعددی در منابع درباره سیره حکومتی عمار در منابع ذکر شده است.(۶) تفاوتهایی که در شیوه حکومتداری عمار با حکومتداری غاصبان خلافت داشت سبب گردید تا عمر بن خطاب ادامه کارگزاری وی را به ضرر حکومت خویش و دیگر همفکرانش بداند، لذا درحالیکه هنوز یک سال از ولایت عمار بر کوفه نگذاشته بود وی را از این سمت عزل کرد و به مدینه فراخواند.(۷)
در مورد ولایت مدائن نیز با توجه به تفاوت فرهنگی و زبانی که مردم این منطقه با دیگر مناطق حکومت اسلامی داشتند و اهمیتی که همراهی و جلب نظر مردم این منطقه برای پیشبرد فتوحات اسلامی داشت عمر بن خطاب را بر آن داشت که سلمان فارسی را با توجه به جایگاهی که در بین صحابه پیامبر داشت و اینکه وی یک ایرانی بود و آشنایی کامل بافرهنگ و زبان این مردم داشت بهعنوان کارگزار حکومت اسلامی به این منطقه گسیل کند. سلمان فارسی نیز با کسب اجازه از امیرالمؤمنین علی(ع) راهی این منطقه شد.(۸) سیره و عملکرد سلمان فارسی در دورهای که بهعنوان کارگزار در مدائن بود نهتنها سبب گرایش مردم این منطقه به اسلام حقیقی شد، تأثیری شگرفی در علاقهمندی آنان به اهلبیت پیامبر اکرم(ص) داشت. تفاوتهایی که مدائن با شهر حیاتی کوفه داشت سبب گردید تا عملکرد سلمان فارسی در این منطقه برای حکومت بهعنوان یک تهدید شمرده نشود و تلاشی برای برکناری او صورت نگیرد، اما به شهادت تاریخ اقدامات سلمان در این منطقه سبب اولین رویشهای تفکر شیعی در این منطقه گردید و تأثیر تعلیمات شگرف سلمان بر مردم این منطقه سبب گردید که مردم این منطقه بهعنوان اولین مبلغان اهلبیت در ایران شناخته شوند.(۹)
نتیجه:
ورود سلمان فارسی و عمار بن یاسر در بدنه حکومت غاصبان خلافت بعدازآن بود که امام علی(ع) به آنها اجازه داد. ایشان نیز با حسن استفاده از این فرصت موفق شدند تا مفاهیم اسلام محمدی و معارف علوی را در جامعه گسترش دهند و بازخوانی عملکرد آنها در دوره کارگزاریشان گواهی است بر اینکه نهتنها عملکرد آنها تأیید غاصبان خلافت نبود، بلکه تأثیر شگرفی در گرایش افراد جامعه بهسوی امام علی(ع) و شناخت حقایق داشت.
برای آشنایی بیشتر با این دو صحابی بزرگوار پیامبر اکرم(ص) مطالعه کتابهای ذیل پیشنهاد میشود:
کتاب سلمان فارسی، پیشگام رابطهی ایران و اسلام، نوشته محمد محمدی اشتهاردی، به نشر.
کتاب عمار بن یاسر، اثر جمعی از نویسندگان، نشر کتاب جمکران.
کلمات کلیدی:
عمار بن یاسر، سلمان فارسی، غاصبان خلافت، ابوبکر، عمر بن خطاب.
پینوشتها:
۱. در این زمینه مطالعه کتاب سقیفه، نوشته علامه عسگری که توسط انتشارات علامه عسکری چاپشده است توصیه میگردد.
۲. برای آشنایی بانام صحابهای که در کنار امیرالمؤمنین خلافت ابوبکر را نامشروع میدانستند دانلود و مطالعه نوشته ذیل پیشنهاد میشود: صحابهای که مشروعیت خلافت ابوبکر را قبول نداشتند قابل دانلود از لینک ذیل:
http://www.valiasr-aj.com/persian/shownews.php?idnews=6311
۳. یاوری، محمدجواد، «بازخوانی زمان و علت بیعت امام علی علیهالسلام با ابوبکر»، تاریخ در آیینه پژوهش ۱۳۸۶ شماره ۱۵.
۴. یک نمونه از شواهدی که بر این مطلب میتوان بیان کرد اقرار عمر بن خطاب نسبت به این مسئله است. ر.ک: صحیح مسلم، کتاب الجهاد والسیر، باب حکم الفئ، ح ۱۷۵۶.
۵. ابن کثیر، البدایه و النهایه، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ ق، ج ۷، ص ۱۰۶.
۶. سعیدیان جزی، مریم، «زمینهها و دلایل بهکارگماری و برکناری عمار بن یاسر از فرمانروایی کوفه» پژوهشهای تاریخی، سال پنجاه و سوم، دوره جدید، سال نهم، شماره چهارم، ۱۳۹۶.
۷. همان.
۸. مدنی شیرازی، سید علیخان، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، قم، بصیرتی، ۱۳۹۷ ق، ص ۲۱۵؛ طبرسی، الاحتجاج، بیروت، دار النعمان،(بیتا) ج ۱، ص ۱۸۵.
۹. محمد یاسر شافعیان، «سلمان فارسی و پیدایش تشیع در ایران»، بانک مقالات عمومی و تخصصی فارسی www.Irarticles.net
صادقی اردستانی، احمد: سلمان فارسی استاندار مداین، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم ۱۳۷۶؛ العاملی، علامه سیدجعفرمرتضی: سلمان الفارسی، مؤسسه النشر الاسلامی، قم ۱۴۱۴ ه ق.
