پرسش:
داستان طوفان نوح، کلام الهی و از خود قرآن است یا از فرهنگهای دیگر اقتباس و در قرآن وارد شده است؟
پاسخ:
یکی از آموزههای قرآن داستان طوفان نوح است. این ماجرا پیش از قرآن در کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان نیز آمده است. پیشاز اینکتاب نیز شاهد حضور آن در لوح یازدهم از حماسه گیلگمش نیز هستیم. به باور محققان این داستان در گذشتههای بسیار دور و پیش از اختراع خط نیز مطرح بوده است. آیا وجود این داستان در منابع پیشاقرآنی بهمعنای این است که قرآن این داستان را از آن منابع گرفته و اصطلاحاً اقتباس کرده است؟
داستان کشتی نوح علاوه بر قرآن در منابع سُومِری، بابِلی و عِبری (کتاب مقدس) نیز آمده است. نقل سومری از مابقی مختصرتر و دچار آسیب شده و به همین دلیل، ناقص است. نویسنده مقاله «طوفان نوح در اسطورههای سومری و بابلی و مقایسه آن با تورات و قرآن»(۱) این چهار منبع را باهم مقایسه و شباهت و تفاوتهای آنها را بیان کرده است:
۱. نام قهرمان داستان در نقل سومری «زیوسودرای» (ziusudra)، در نقل بابلی «اوتناپیشتیم» (Utinapishtim) و در قرآن و عهدین «نوح» است؛
۲. در روایت بابلی و تورات به جزئیاتی همچون اندازه کشتی، مدت طوفان، فرستادن پرندگانی به بیرون از کشتی پس از پایان طوفان، انجام قربانی به شکرانه نجات پیدا کردن و… اشاره شده، اما در قرآن چنین مطالبی نیامده است؛ گرچه همگی به سوار شدن حیوانات و نابودشدن موجوداتی که سوار کشتی نشدند، اشاره کردهاند؛
۳. پس از پایان طوفان، کشتی بر قله کوهی آرام میگیرد. نام این کوه در روایت بابلی «نیسیر» (Nisir) و در تورات «آرارات» و در قرآن «جُودِی» ذکر شده است؛
۴. در کتاب مقدس، طوفان برای تنبیه انسانهای گنهکار و نابودی شریران و در قرآن برای نابودی کافران و مشرکان است؛ اما در روایت بابلی این واقعه بهخاطر تفریح خدایان رخ میدهد؛
۵. در تورات، نوح چون شخص برگزیدهای بود و خدا او را در حضور خود عامل دید از خطر طوفان محفوظ ماند. در قرآن نوح از جانب خدا برای هدایت قومش مبعوث میشود، اما در داستان بابلی، شخصی نجاتیافته به کمک یکی از خدایان که دوستدار او بود و راز تصمیم خدایان را بر وی فاش کرد، از خطر جان سالم به در برد؛
۶. داستان تورات و قرآن مبتنی بر یکتاپرستی است. البته در قرآن اغراض پند و اندرز و جنبههای اخلاقی نیز مدنظر است. درحالیکه روایت بابلی بر پایه شرک و اعتقاد به خدایان متعدد است.(۲)
چرایی اقتباسی نبودن داستان طوفان نوح در قرآن
این احتمال که قرآن داستان طوفان نوح را از منابع سومری و بابلی گرفته باشد اصلاً مطرح نیست؛ چراکه این منابع در زمان و مکان نزول قرآن در دسترس نبودند. ادعای مطرحشده درباره اقتباس این داستان از تورات است. مقایسه این داستان در قرآن و عهدین حاکی از اختلافات ریزودرشت ایندو است. مطابق عهدین خدا وقتی دید مردم غرق در گناه شدهاند، از آفرینش انسان پشیمان شد و تصمیم گرفت همه مردم را هلاک کند؛ اما مطابق قرآن، مشکل اصلی مردم، شرک و بتپرستی بود. حضرت نوح مردم را به یکتاپرستی دعوت میکرد، اما فایدهای نداشت.
برابر قرآن یکی از آموزههای حضرت نوح معاد است؛ ولی در عهد عتیق چنین آموزهای از ایشان نقل نشده است.
ظاهر کتاب مقدس جهانی بودن طوفان است، اما مطابق قرآن طوفان فقط قوم نوح را دربرگرفت.
مطابق عهد قدیم غیر از خانواده حضرت که درمجموع هشت نفر بودند، شخص دیگری نجات پیدا نکرد، اما مطابق قرآن اولاً همسر و پسر حضرت نیز جزء غرقشدگان بودند و ثانیاً مؤمنان به حضرت نیز سوار کشتی شدند.
در کتاب مقدس کشتی روی کوه آرارات فرود آمد، اما قرآن از کوه جودی بهعنوان محل فرود یاد کرده است.
تورات از عمر ۹۵۰ ساله حضرت خبر داده، اما مطابق قرآن این رقم مدت نبوت ایشان است.
عهد عتیق کارهای نادرستی همچون نوشیدن شراب و مستی و برهنگی را به حضرت نوح نسبت داده و قرآن از چنین نسبتهای ناروایی خالی است.(۵)
مطابق تورات، خدا از غرق کردن مردم پشیمان شد و برای اینکه دچار فراموشی نشود و دوباره چنین کاری را تکرار نکند، رنگینکمان را در آسمان برای یادآوری به خود قرار داد! اما مطابق قرآن خدا نهتنها از این کار پشیمان نشده، بلکه این داستان را نقل میکند تا مایه عبرت دیگران شود و آنان نیز به سرانجام قوم نوح گرفتار نشوند. (۳)(۴)
مطالعه بیشتر:
رهبر، حمید، مقاله «بررسی تطبیقی روایت وحیانی قرآن و روایت اسطورهای سومری بابلی از طوفان نوح»، مجله پژوهشهای فلسفی کلامی، دوره ۱۱(۴-۳)، پیاپی ۴۳، خرداد ۱۳۸۹ ش، صص ۲۶۱-۲۸۴.
پینوشتها:
۱. جلالی شیجانی، جمشید، مجله معرفت، سال ۲۷،ش ۶، پیاپی ۲۴۹، شهریور ۱۳۹۷ ش، صص ۳۹-۴۷.
۲. جلالی شیجانی، جمشید، مجله معرفت، سال ۲۷،ش ۶، پیاپی ۲۴۹، شهریور ۱۳۹۷ ش، ص۴۶.
۳. باغبانی، جواد، وحی و نبوت در قرآن و عهدین، قم، مؤسسه امامخمینی، چاپ اول، زمستان ۱۴۰۰ ش، ص۸۴-۱۰۰؛ مطهری، زهرا و ناصر شمسبخش، مقاله «بررسی تطبیقی داستان نوح علیهالسلام تا شروع طوفان در قرآن و سفر پیدایش»، مجله مطالعات تفسیر تطبیقی، دوره ۴،ش ۸، دی ۱۳۹۸ ش، صص ۶۹-۹۰.
۴. کتاب مقدس، سِفر پیدایش، فصل ۶، عبارت ۶: «و خداوند پشیمان شد که انسان را بر زمین ساخته بود و در دل خود محزون گشت» و فصل ۹، عبارات ۱۱-۱۶: «… رنگینکمان خود را در ابر قرار دادهام و آن نشان عهدی خواهد بود که میان من و زمین است. هرگاه ابرها را بر فراز زمین بگسترانم و رنگینکمان در ابرها پدیدار شود، آنگاه عهد خود را با شما و هر جاندار ذیجسد به یاد خواهم آورد؛ و آبها دیگر هرگز سیل نخواهد شد تا هر ذیجسد را هلاک کند».
۵. کتاب مقدس، سِفر پیدایش، فصل ۹، عبارات ۲۱-۲۶: «او از شراب آن نوشیده، مست شد و در میان خیمه خویش ناپوشیده دراز کشید. حام، پدر کنعان، برهنگی پدر را دید و دو برادر خویش را در بیرون خبر داد….»
