شایعه مهمترین ابزار جنگ روانی دشمن
حجتالاسلام والمسلمین عبدالکریم پاکنیا تبریزی[1]
اشاره
امروزه شایعه به عنوان قویترین حربه دشمن و مهمترین ابزار جنگ روانی غریب دشمن در میدان مقابله با نظام اسلامی است. غفلت در این زمینه و کنترل نشدن وسایل ارتباط جمعی، رسانهها و فضای مجازی در برابر شایعات، میتواند خسارات جبرانناپذیری به اعتقاد و اعتماد مردم وارد آورد. واژههای «شایعه»، «ارجاف»، «اراجیف»، «اذاعه»، «خبر فاسق» و «خبر نامطمئن» در رابطه با شایعه، در قرآن مطرح شده و خدای متعال نیز در مقابل این گناه کبیره فرمان شدیدترین مجازات را صادر کرده است؛ زیرا خطرات زیانباری برای جامعه اسلامی دارد و امنیت روانی جامعه اسلامی را به هم میریزد[2].
در این فرصت به اهداف، آثار و راههای مقابله با شایعه میپردازیم.
الف) تعریف شایعه
شایعه در اصطلاح، به انتشار خبر پنهانی، بیاساس و ناروایی که در میان مردم زبان به زبان میگردد، اطلاق میشود[3]. دهخدا در تعریف شایعه میگوید: «شایعه، خبر بیاساسی است که گوینده آن را برای ترور شخصیت انسان برجسته و آبرومند و یا هر موضوع دلخواه ـ فردی یا اجتماعی ـ در جامعه نشر میدهد[4] .» بنابراین شایعه از گناهانی کبیرهای همچون دروغ، تهمت، بهتان، غیبت و … نشأت گرفته و سبب شایع شدن این گناهان در جامعه میشود.
ب) اهداف شایعه
شایعات میتواند با اهداف و انگیزههای مختلفی ساخته شده و پخش شود. برخی از این اهداف و انگیزهها عبارتند از:
۱. ایجاد وحشت
بخشی از شایعات، به منظور ایجاد ترس و وحشت و نگرانی در جامعه تولید و پخش میشوند؛ مانند شایعه تخریب سد فرات و تغییر جریان آب فرات در جنگ صفین که معاویه توسط عمروعاص در جامعه راه انداخت تا لشگر کوفه را با این شایعه بترساند[5].
۲. ترویج بدبینی
برخی شایعات برای ترویج بدبینی و آزار و اذیت نسبت به اشخاص یا گروهها محبوب یا مقتدر در جامعه ساخته میشود؛ مانند شایعاتی که علیه پیامبر اکرم در صدر اسلام منتشر میشد[6] ، با هدف ایجاد بدبینی بود. همسر عزیز مصر نیز برای مخفی کردن خطایش، نسبت زنا به حضرت یوسف را در جامعه پراکنده کرد تا نسبت به آن حضرت بدبینی ایجاد کند[7].
۳. ایجاد اختلاف
گاه شایعه برای تفرفه ایجاد کردن میان گروهها و اقوام مختلف است؛ مانند شایع کردن دروغهایی به نام شیعه و دروغهایی به نام اهلسنت تا میان این دو گروه اختلاف ایجاد شود و خط وحدت و مقاومت بشکند. چندی پیش در فضای مجازی شایعهای مبنی بر پس فرستادن خونهای اهدایی هلال احمر ایران به فلسطین با این توهین زشت که «خون شیعه نجس است»، پخش شد. فضای این شایعه با ناصبی نشان دادن فلسطینیها و سوءاستفاده از حس مذهبی ایرانیها، سعی داشت تا حدودی افکار عمومی را در برهه خود تحت تأثیر قرار دهد و البته داده بود[8]. شایعه دیگری با همین نیت ایجاد شد که رهبر معظم انقلاب درباره آن فرمود:
از جمله در قضیه غزه ـ در این جنگ بیست و دو روزه چند ماه قبل ــ جمهوری اسلامی در همه سطوحش، از رهبری و ریاست جمهوری و مسئولین گوناگون و مردم و تظاهرات و پول و کمک و غیره، همه در خدمت برادران فلسطینی مظلوم و مسلمان قرار گرفتند. در بحبوحه این حرفها، یک وقت دیدیم که ویروسی دارد تکثیر مثل میکند؛ دائم میروند پیش بعضی از بزرگان، بعضی از علماء، بعضی از محترمین، که آقا! شما دارید به کی کمک میکنید؛ اهل غزه ناصبیاند! ناصبی یعنی دشمن اهلبیت. یک عده هم باور کردند! دیدیم پیغام و پسغام که آقا، میگویند اینها ناصبیاند. گفتیم پناه بر خدا، لعنت خدا بر شیطان رجیمِ خبیث. در غزه مسجد الامام امیرالمؤمنین علیبنابیطالب هست، مسجد الامام الحسین هست، چطور اینها ناصبیاند؟! اینجور حرف زدند، اینجور اقدام کردند، اینجور کار کردند[9].
۴. فریب افکار عمومی
فریب افکار عمومی برای پنهانسازی اهداف واقعی دشمن استفاده میشود؛ مانند قرآن به نیزه کردن لشگر شام هنگام شکست و رواج این شایعه که ما اهل قرآنیم، چرا با هم بجنگیم؟ [10]
۵. غلبه در جنگ اقتصادی
هدف از این شایعه، ایجاد حالتی از نگرانی و ترس در بازار مالی یا اوضاع اقتصادی کشور بهویژه در زمان بحرانها و جنگهاست. متأسفانه امروزه دشمنان داخلی و خارجی با این حربه، میکوشند تا در جنگ اقتصادی پیش آمده، پیروز میدان باشند؛ برای مثال افزایش روزمره قیمت برخی کالاها، موجب رواج شایعات اقتصادی و تقویت آن توسط دشمن میشود. تصور «گرانتر شدن قیمت کالاها در زمان آینده» باعث افزایش خرید مردم نسبت به روزهای عادی میشود. در این میان برخی به محض شنیدن چنین شایعاتی، با هجوم به فروشگاههای مواد غذایی، تلاش میکنند تا از قافله عقب نمانند و اقلام مورد نظر را خریداری نمایند؛ اگرچه نیازی به آن کالا نداشته باشند.
۶. توجیه اعمال زشت
از دیگر اهداف شایعات، توجیه کار خلاف خلافکاران است. امام علی میفرماید: «ذووا العیوب یحبون إشاعة معایب الناس لیتسع لهم العذر فی معایبهم[11]: افراد آلوده و معیوب، تلاش میکنند عیوب دیگران را فاش نمایند تا برای خلافهای خویش، راه توجیه فراهم سازند».
مرحوم حجتالاسلام والمسلمین آقای سید علی اکبر حسینی که در صدا و سیما برنامه «اخلاق در خانواده» داشت، میگفت:
روزی شخصی گفت از شما غیبت کردهام، مرا حلال کنید. بعد توضیح داد که وقتی شما از حقوق همسر میگفتید، من چون پیش زنم کم آوردم، گفتم حرفهای این سید را باور نکن. او اصلاً در خانوادهاش چنان بداخلاق است که حد ندارد و من از همسایههای او شنیدهام. من از همسایههای او شنیدهام. بعد این دروغ را برای دفاع از خودم گفتم و بین مردم شایع کردم تا تخلف خودم را بپوشانم.
ایشان که به خاطر توفیق در اجرای برنامه «اخلاق در خانواده» مورد غضب دشمن قرار گرفته و از قربانیان شایعات بود، میفرمود: در حرم مطهر حضرت امام رضا نشسته بودم، یکی از زوار شروع به پرسوجو درباره صحت شایعات علیه من کرد. پاسخ دادم: «شایعه، تیری است که دشمن آماده میکند و به دست دوستان و مؤمنان میدهد و دوست مؤمن در جوار حرم رضوی به قلب انسان فرو میکند[12] .» بنابراین منشأ شایعه، دشمن است؛ اما عامل پخش و به هدف رساندن آن، دوستان هستند.
۷. عقدهگشایی
حسودان، کینهورزان و انسانهای شرور ـ که توان دیدن خوبیها و موفقیتهای دیگران را ندارند ـ علیه خوبان شایعهپراکنی میکنند. امام علی فرموده است: «عادة اللئام و الأغمار أذیة الکرام و الأحرار[13]: عادت ناکسان و ابلهان، آزار جوانمردان و آزاداندیشان است».
ج) آثار شایعه
اگر چه شایعهپراکنی در ظاهر کار بسیار آسانی به نظر میرسد و هر کس به راحتی میتواند شایعهسازی و شایعهپراکنی کند، اما آثار سوء و مخرب و جبرانناپذیری را در جامعه به جای میگذارد. برخی از آثار زیانبار شایعهسازی و شایعهپراکنی عبارتند از:
۱. زمینهسازی قتل
گاهی پخش شایعه و رد و بدل کردن چند عبارت در ظاهر، موجب ریخته شدن خون بیگناهان میشود؛ برای مثال پس از حضور نیروهای حشدالشعبی در مناطق سیلزده ایران در ایام نوروز ۱۳۹۸ که به منظور امدادرسانی صورت گرفت، برخی سلبریتیها، جریانات سیاسی آلوده و غربزده، با حضور نیروهای بسیج مردمی عراقی مخالفت کردند. جریان وابسته به ضد انقلاب خارجنشین نیز در راستای سیاهنمایی علیه حشدالشعبی با شایعهپراکنی و دروغپردازی به نام یک طلبه (که در عالم واقعیت، هویتی خارجی نداشت)، صفحهای مجازی ساخته و به دروغ ادعا کردند یک روحانی، فتوای «جهاد نکاح» در خدمت حشدالشعبی برای زنان ایرانی را داده است! بعد از پخش این شایعه، بر دامنه انتقادات از حشدالشعبی در فضای مجازی افزوده شد. هنرپیشهای نیز به این دروغ و شایعه جریان وابسته به ضد انقلاب دامن زد و با بازنشر صفحات مربوط، به عقدهگشایی و تحریک احساسات عمومی پرداخت. رواج این شایعه و تحریک احساسات عمومی سبب شهادت مظلومانه روحانی متعهد حجتالاسلام والمسلمین مصطفی قاسمی همدانی گردید[14].
۲. جابهجایی ارزشها
گاهی دشمن به واسطه شایعه، ارزشها را جابهجا میکند؛ یعنی «معروف» به جای «منکر» و «منکر» به جای «معروف» مینشیند تا آنجا که امام حسین با آن همه فضایل، «خارجی» و یزید شرابخوار و عیاش، «امیرالمؤمنین» لقب میگیرد.
در زمان حاضر نیز دشمن بسیار کوشید با رواج شایعات، جای «مظلوم» و «شهید» را با «ظالم» و «ستمگر» و «جلاد» جابهجا کند. از همین رو بود که مقام معظم رهبری هشدار داد و فرمود:
مراقب باشیم تا در دهه شصت، جای شهید و جلاد عوض نشود؛ زیرا ملت ایران در دهه شصت مظلوم واقع شد و به دلیل اینکه تروریستها و منافقین و پشتیبانان آنها به امام و ملت ایران ظلم و خباثت کردند، ملت در موضع دفاع قرار گرفت و در نهایت هم پیروز شد[15].
د) روشهای مقابله
برای کنترل شایعه، میتوان از شیوۀهای مختلفی استفاده کرد و خطرات این تهدید اجتماعی را کاهش داد. برخی از این شیوۀها عبارتند از:
۱. اطلاعرسانیهای دقیق
مسئولان با عملکرد صحیح و اطلاعرسانیهای دقیق، نقش مهمی در کنترل شایعات دارند و میتوانند آن را مهار کنند.
۲. مراجعه به منابع مطمئن
عادت دادن مردم به استفاده از منابع مطمئن در مقابل شایعات، نقش مؤثری در کشف حقایق و خنثیسازی شایعات دارد و دشمنان را از رسیدن به اهداف شومشان مأیوس میگرداند. چنانچه در آیه ۶ سوره حجرات تصریح شده است که اگر شخص فاسقی خبر برای شما بیاورد درباره آن تحقیق کنید.
۳. آگاهیبخشی
آگاه کردن مردم نسبت به رویدادهای اجتماعی و نیز اطلاعرسانی سریع و صحیح، زمینه اعتماد متقابل میان دولت و ملت را فراهم میکند و ارائه منبع موثق اخبار اجتماعی از سوی دولت، زمینه بسیاری از سوءتفاهمات و اخبار نادرست را از بین میبرد. برای مثال میتوان شایعات را در صدا و سیما یا سایتها و رسانهها مطرح نمود و به آنها پاسخ داد. چنانکه هاشم بن عتبه از همرایان امام علی به شایعه نماز نخواندن حضرت یا شرکت امام در قتل عثمان که در جنگ صفین مطرح شده بود، پاسخ داده و ضمن ایجاد فضا و زمینه آگاه کردن در برخی افراد، شایعه را نیز تا حدود آگاهی بخشی نمود[16].
۴. تقویت اعتقادات و اخلاق جامعه
با آموزش معارف الهی و سخنان گهربار اهلبیت، میتوان اعتقادات و اخلاق جامعه را تقویت نمود و تأثیر شایعات را در جامعه کاهش داد.
۵. اجرای حدود الهی
شایعهپراکنان، باید به دست قانون سپرده شوند تا طبق حکم خدا و قانون اسلامی با آنان رفتار شود[17].
۶. پاسخ غیرمستقیم
گاهی پاسخ غیرمستقیم، میتواند درمان خوبی برای خنثی کردن شایعه باشد. روش زیبای خطیب مشهور، استاد محمد تقی فلسفی، با شایعه نمونه مناسبی در این زمینه است. ایشان در خاطراتش مینویسد:
من زمانی به دلیل سابقه مبارزاتم با حزب توده و نام نبردن از مصدق در منابر، در معرض تهمتها و نسبتهاى ناروا قرار گرفتم. مخالفین من نامهای اعتراضی برای آیتالله بروجردى ارسال و به ایشان اعتراض کردند که چرا از فلانی حمایت میکنید، در حالی که دخترهایش در کابارهها میرقصند! آقاى بروجردى از این نامه بسیار ناراحت شدند؛ زیرا میدانستند که من در آن زمان چهار فرزند پسر و تنها یک دختر دارم که آن هم چهار یا پنج ساله است. ایشان نامه را برایم فرستادند و فرمودند آن طور که صلاح میدانید در یکى از سخنرانیهاى خود که از رادیو پخش میشود، به نحوى مناسب آن را تکذیب کنید. من که نمیخواستم به مردم بگویم چنین نامهاى نوشته شده است، موضوع را به گونهاى مطرح کردم که کسانی که این شایعه را شنیدهاند و یا خواهند شنید، به بطلان آن واقف شوند (دیگران هم که این شایعه را نشنیدهاند، باخبر نشوند).
در آن منبر گفتم: تربیت فرزند اهمیت بسیار دارد، اما تربیت فرزند دختر و حفظ او از انحراف اخلاقی به مراتب سختتر از تربیت پسر است و این مطلب را من نمیتوانم آنطور که باید درست بفهمم؛ زیرا تنها یک دختر خردسال دارم و میدانم مراقبت از دخترانی که به سن بلوغ رسیده و وارد اجتماع شدهاند، برای پدران و مادران چقدر مشکل است. شما باید این را از والدینی بپرسید که دختران در سنین بلوغ دارند تا واقف به سختیها و مشکلات تربیت آنها گردند… بدین ترتیب آن شایعه را تکذیب کردم[18].
هـ) نقش شایعه در ترور شخصیت امام حسین
در حماسه عاشورا نیز دشمن از حربه شایعه به طور گسترده بهره برد؛ چنانکه گفتهاند مظلومیت امام حسین از لحاظ ترویج شایعات و ترور شخصیت حضرت، مهمتر از شهادت جسم او و پایمال شدن زیر سم اسبان است. دشمن از این ابزار روانی چنان بهره برد که مردم غافل را در مقابل امام حسین، به نحو گستردهای بسیج کرد. استفاده از شخصیتهای تأثیرگذار همچون عمر بن سعد، شریح قاضی و … رواج شایعات گوناگون و نشر دروغهای پی در پی، تأثیر فراوانی در شهادت آن حضرت داشت.
روش دشمن در تمامی جنگهای ناجوانمردانهاش، بهرهگیری از حربه خطرناک شایعهسازی است. در همین راستا شایعه خارجی بودن را مطرح کردند و عمرو بن حجاج، خطاب به لشگر نفاق فریاد زد: «لا ترتابوا فی قتل من مرق من الدین و خالف الامام[19]: برای کشتن کسی (حسین) که از دین خارج شده و با امام (یزید) به مخالفت برخاسته، به خود تردیدی راه ندهید».
تأثیر این شایعه تا آنجا بود که در روز روشن و مقابل چشم مردم، اهلبیت پیامبر را به کوچه و بازار آوردند و به آنها تهمت «خارجی» زدند و گفتند: «أتوا برأس خارجى خرج على یزید[20]: سر یکی از خارجیها را که بر یزید خروج کرده است آوردهاند».
اینگونه بود که دشمن از همه ابزارهای تبلیغاتی خود برای مقابله با حضرت سیدالشهداء، بهره برد و فضایی را بهوجود آورد که زمینه را برای کشتن فرزند رسولالله مهیا نمود. در حقیقت رسانههای مخالف اهلبیت، ترور شخصیتی را مقدم بر ترور فیزیکی کرده و موفق به نگارش تاریخی وارونه شده بودند که در آن نامی از امام حسین و خانهای که او درآن زاده شده بود، نبود. همه این پیروزیهای رسانهای برای بنیامیه، به یمن سازش خواص خائن و سکوت خواص بیبصیرت و بیتفاوت بود.
پینوشتها:
- پژوهشگر و استاد سطح عالی حوزه علمیه.
- ر.ک: نساء ۸۳؛ نور ۱۹؛ اسراء ۳۶؛ حجرات .۶
- حسین راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ج ،۱ ص .۴۷۰
- علی اکبر دهخدا؛ لغتنامه؛ ذیل واژه شایعه.
- نصر بن مزاحم؛ وقعه صفین؛ ص .۱۹۰
- یس .۶۹:
- یوسف .۲۵:
- خبرگزاری فارس؛ «مردم فلسطین دوستدار اهلبیت هستند»؛ .۱۳۹۸/۰۳/۰۸ https://www.farsnews.com/news/ ۱۳۹۸۰۳۰۸۰۰۰۵۶۱
- بیانات در دیدار روحانیون و طلاب تشیع و تسنن کردستان؛ ۱۳۸۸/۰۲/۲۳ http://farsi.khamenei.ir/video-content?id= ۲۷۰۳۴
- ابن ابیالحدید؛ شرح نهج البلاغة؛ ج ،۲ ص ۲۱۰؛ نصر بن مزاحم؛ وقعة صفین؛ ص :۴۷۸
- عبدالواحد تمیمی آمدی؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ ص ،۴۰۷ ح .۳۷
- خبرگزاری اهلبیت (ابنا)؛ «اخلاق عملی “حسینی اخلاق در خانواده” در برابر شایعات و ترور شخصیت»؛ ۱۳۹۷/۰۵/۱۰ http://fa.abna ۲۴ .com/news ۷۳۹۰۵۳
- عبدالواحد تمیمی آمدی؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ ص ،۴۵۸ ح .۱۷ امام علی در حدیث دیگری فرموده است: «الأشرار یتتبعون مساوی الناس و یترکون محاسنهم؛ اشرار و انسانهای بدخو از پی بدیهای مردم هستند و خوبیهای افراد را نادیده میگیرند». عباس قمی؛ سفینة البحار؛ ج ،۶ ص .۵۷۰
- خبرگزاری مشرقنیوز؛ «ردپای یک شبکه خزنده در شهادت مظلومانه طلبه همدانی»؛ https://www.mashreghnews.ir/news/ ۹۵۴۹۶۱ ۱۳۹۸/۰۲/۱۰
- سخنرانی رهبر معظم انقلاب در مراسم بیست و هشتمین سالگرد رحلت امام خمینی .۹۶/۳/۱۴ http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=36711
- محمد بن جریر طبری؛ تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبری)؛ ج ،۵ ص ۴۲؛ نصر بن مزاحم؛ وقعة صفّین؛ ص .۳۵۳
- احزاب .۶۲ – ۶۰:
- محمد باقر مجلسی؛ بحار الأنوار؛ ج ، ۴۵ ص . ۱۱۴
- عبدالکریم پاکنیا؛ خاطرات ماندگار از خوبان روزگار؛ ص .۱۱۱
- «خارجی» یعنی کسی که علیه امام عادل خروج میکند.
- ابومخنف لوط بن یحیی؛ وقعة الطف؛ ص .۲۲۴
