راهکارهای ایجاد محبت اهل‌بیت(ع) در فرزندان

فصلنامه علمی ـ تخصصی مبلغان (ویژه خانواده)

بهار ۱۳۹۹ ـ رمضان ۱۴۴۱ ـ شماره اول

راهکارهای ایجاد محبت اهل‌بیت در فرزندان

دکتر راضیه علی‌اکبری¹

مقدمه

محبت می‌تواند سازنده شخصیت و رشددهنده آدمی به سمت کمال و موتوری قوی، برای حرکت به سمت تمام خوبی‌ها باشد. با ایجاد محبت، روح محبوب و محّب به هم پیوند می‌خورد، محّب به محبوب نزدیک می‌شود و به رنگ او در می‌آید. در این میان چه محبتی برای یک مسلمان، بهتر از محبت اهل‌بیت می‌تواند وجود داشته باشد؟ محبت اهل‌بیت، اکسیری است که اگر در وجود هر مسلمانی قرار گیرد، مس وجودش را طلا می‌کند. دل‌بستگی مسلمانان به ائمه اطهار، زمینه بهتری برای تربیت صحیح و کسب سجایای اخلاقی و انسانی پدید می‌آورد. کودکانی و نوجوانانی که با اهل‌بیت مرتبط هستند، به مراتب کمتر در معرض انحراف و خصلت‌های ناپسند و آلودگی‌های اخلاقی قرار می‌گیرند. بنابراین ایجاد عشق به اهل‌بیت در قلب فرزندان، می‌تواند زمینه تربیت صحیح دینی را در وجود آنان شکوفا نموده و آنان را از انحرافات و کجروی‌ها باز دارد. مقاله حاضر راهکارهای ایجاد محبت اهل‌بیت در فرزندان را تبیین می‌نماید.

تعریف محبت

مقصود از محبت در این مقاله، دوستی و نهایت عشق ورزیدن به خاندان پیامبر است که در متون دینی و روایات با واژه‌هایی مانند «مودّت، محبت و ولایت» یاد شده است. غزالی در کتاب احیاء علوم الدین، در تعریف حبّ و بغض می‌گوید:

«حبّ، عبارت است از میل طبع به شیئی که در ادراکش لذت است و بغض، عبارت است از نفرت طبع به شیئی که در ادراکش درد، تعب و سختی نهفته باشد.²» بنابراین محبّت، حالتی است که در دل یک موجود نسبت به چیزی که با وجود او ملایمت و با تمایلات و خواسته‌های او تناسبی داشته باشد، پدید می‌آید.³

نقش مؤثر والدین در تربیت فرزند

فرزند، موهبتی الهی است و رابطه معنوی والدین و فرزندان، هر دو را از رحمت‌های واسعه ربوبی بهره‌مند می‌کند.⁴ از آنجا که شخصیت فرزندان بر اساس داده‌های ذهنی والدین شکل می‌گیرد، آن‌ها نقش بسزایی در ایجاد محبت اهل‌بیت در ذهن و قلب فرزندان دارند و البته مادر از تأثیرگذاری بیشتری برخوردار است. امام خمینی فرموده است: «مربی انسان‌ها، زن است. سعادت و شقاوت کشورها، بسته به وجود زن است. زن با تربیت خودش، انسان درست می‌کند و با تربیت صحیح خودش، کشور را آباد می‌کند.⁵»… از همین رو است که امام علی بعد از شهادت حضرت زهرا، دقت بسیاری برای انتخاب همسر داشت.

راه‌های ایجاد محبت اهل‌بیت در فرزندان

الف) رهیافت‌های مراقبتی

مهم‌ترین عامل ایجاد محبت اهل‌بیت در قلب فرزندان، به کار گرفتن راهکارهای مراقبتی است. باید زمینه‌های روحی و آمادگی‌های قبلی فرزندان را در نظر گرفت و موانع را زدود تا با ایجاد استعداد این هدیه الهی در وجود آن‌ها، حلاوت و لذت این عشق مقدس و هدیه آسمانی را درک کنند.

این محبت از محبت‌ها جداست عشق محبوب خدا، عشق خداست.⁶

برای جایگیر شدن دوستی اهل‌بیت در دل‌های فرزندان، باید قبل و بعد از ولادت آن‌ها برخی اصول را رعایت کرد.

۱. انتخاب همسر شایسته

دقت در انتخاب همسری ولایت‌مدار، موجب می‌شود که فرد بتواند در آینده در تربیت نسل ولایی موفق باشد.

گوهر پاک بباید که شود قابل فیض ورنه هر سنگ و گلی، لؤلؤ و مرجان نشـود.⁷

حاصل ازدواج زن و مرد صالح، فرزندانی معتقد و در نتیجه داشتن جامعه‌ای نیکو خواهد بود؛ زیرا توقع یک جامعه صالح، بدون اصلاح خانواده، کاملاً بی‌جا و خلاف حقیقت است.⁸ چنانکه پیامبر فرموده است: «شیر، پایه و اساس تربیت است؛ چرا که صفات زن را به طفل منتقل می‌کند.⁹» قرآن کریم دربارۀ نحوۀ تربیت حضرت مریم می‌فرماید: «پس خداوند او را به خوبی قبول کرد و به نیکویی پرورش داد و زکریا را سرپرست او کرد. هرگاه زکریا به محراب نزد مریم می‌رفت، نزد او روزی می‌یافت و می‌گفت: ای مریم! این از کجا برایت آمده؟ مریم می‌گفت: این از طرف خداست که خدا هر که را بخواهد، بی‌حساب روزی می‌دهد.¹⁰» در این آیه عوامل تربیت عبارتند از: «روح پاک مادر، جسم سالم، تعلیم و تربیت الهی و تغذیه پاک.¹¹» انتخاب همسر شایسته، در هر یک از این عوامل تأثیرگذار است. چنانکه در نقلی آمده است:

ملّامحمدتقی مجلسی، در تربیت فرزند خود (محمدباقر) اهتمام فراوانی داشت. شبی با فرزندش برای نماز و عبادت به مسجد رفت. محمدباقر در حال بازی در حیاط مسجد، مشک آبی را با سوزن سوراخ نمود و آب آن را بر زمین ریخت. ملّامحمدتقی با دیدن این صحنه ناراحت شد و به منزل رفت و جریان را برای همسرش تعریف کرد و علت را جویا شد! همسرش در پاسخ گفت: هنگام بارداری محمدباقر، روزی به منزل همسایه رفتم. درخت انار موجود در منزل ایشان، نظر مرا جلب کرد و با سوزنی یک انار را سوراخ کرده و مقداری از آب آن را چشیدم.¹²

۲. مراقبت‌های دوران جنینی و نوزادی

دقت‌های تربیتی و کیفیت تغذیه و حلال و حرام بودن، بر جسم و روان جنین تأثیرگذار است. برقراری ارتباط مادر با اهل‌بیت در دوران جنینی و گفتن برخی اذکار و خوردن مقدار کمی تربت سیدالشهدا، به خواست الهی سبب ولایی شدن فرزند می‌شود. شرکت مادر در مجالس اهل‌بیت، زیارت ائمه معصومین، خواندن زیارت جامعه، عاشورا و حدیث کساء، تلاوت قرآن کریم، خوردن آب فرات و انجام دستورالعمل‌های بزرگان برای دوران بارداری نیز توصیه می‌شود. چنانکه امام علی فرموده است: «اگر مردم کوفه، کام نوزادان خویش را با آب فرات برداشته بودند، آن‌ها شیعه ما می‌شدند.¹³» امام صادق نیز فرموده است: «کام فرزندان خود را با تربت حسین بردارید که مایه امنیت (جسم و روان) کودک خواهد بود.¹⁴» در زندگی‌نامه بسیاری از بزرگان دین آمده است که مادرانشان آن‌ها را با وضو شیر داده‌اند.

من غم و مهر حسین، با شیر از مادر گرفتم روز اوّل کامدم، دستور تا آخر گرفتم

بر مشام جان زدم یک قطره از بوی حسینی سبقت از مشک و گلاب و نافه و عنبر گرفتم.¹⁵

دربارۀ زمینه‌سازی محّب نمودن فرزند آدابی مانند اذان و اقامه گفتن نیز در گوش نوزاد هنگام تولد و نام نیک نهادن برای او آمده است. امام رضا فرموده است: «اولین نیکی پدر به فرزند خود، این است که او را به اسم خوبی نام‌گذاری کند.¹⁶» بی‌دقتی نسبت به حلال و حرام بودن غذای طفل، او را دچار تاریکی روحی و گاهی شقاوت دینی و دشمنی با اهل‌بیت می‌کند؛ چنانکه امام حسین در بیان علت عدم تأثیرگذاری سخنانشان بر لشکریان عمر سعد در روز عاشورا فرمود: «شکم‌های شما از حرام انباشته شده است.¹⁷»

ب) رهیافت‌های محبت‌افزایی

۱. معرفت‌افزایی

محکم‌ترین و پایدارترین عشق و محبت‌ها، در نتیجه افزایش معرفت به وجود می‌آید. پدر و مادری که نسبت به تربیت دینی فرزندان خود دغدغه دارند، ابتدا باید شناخت و آگاهی کودکان و نوجوانان خود را نسبت به اهل‌بیت افزایش دهند؛ زیرا دوران کودکی و نوجوانی، فرصت خوبی برای دانش‌افزایی است. چنانکه امام علی فرموده است: «وَإِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْأَرْضِ الْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْءٍ قَبِلَتْهُ.¹⁸: قلب نوجوان نورس مانند زمین خالی است؛ هر تخمی که در آن افشانده شود، به خوبی می‌پذیرد». بنابراین والدین با توجه به شرایط معنوی موجود، باید محبت را از مراحل ساده و عاطفی در فرزندان ایجاد کنند و در مراحل بعدی با صحبت دربارۀ زندگی و اخلاق اهل‌بیت و ایجاد شناخت بیشتر، آن را تعمیق دهند تا محبت جزئی از وجود فرزند گردد.

این محبّت می‌تواند فرزند را به حقیقت اسلام هدایت کند؛ چنانکه رسول‌خدا می‌فرماید: «فرزندانتان را با محبت من و محبت خاندان من و محبت قرآن، تربیت کنید.¹⁹» هر چه این شناخت بیشتر در ذهن فرزندان پدیدار شود، پیروی فرزندان از اهل‌بیت هم بیشتر خواهد شد؛ چنانکه رسول‌اکرم فرموده است: «معرفت و شناخت آل‌محمد، برائت و نجات از دوزخ است و محبت آل‌محمد، جواز عبور از صراط است و ولایت نسبت به آل‌محمد، امان از عذاب است.²⁰» والدین برای ایجاد مهر امامان معصوم در قلب فرزندان، باید به اندازۀ فهمشان دربارۀ زندگی و اخلاق امامان به‌ویژه رفتارشان با کودکان و نوجوانان صحبت کنند؛ چنانکه رسول‌خدا فرمود: «ما گروه پیامبران مأموریم با مردم به اندازۀ فهمشان حرف بزنیم.²¹»

برای مثال می‌توان دربارۀ اهمیت محبت اهل‌بیت و اینکه این محبت، اجر رسالت پیامبر است، با فرزندان صحبت کرد: «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ.²²: بگو من از شما پاداشی نمی‌خواهم، به جز دوستی با خاندانم». امام حسن مجتبی با اشاره به این مسئله فرموده است: «هر کس عاشق و دوستدار ما اهل‌بیت باشد، در روز قیامت با شفاعت ما وارد بهشت خواهد شد. سوگند به خدایی که جان من در دست اوست، عمل هیچ بنده‌ای سودی به حالش نخواهد داشت، مگر اینکه ما اهل‌بیت را بشناسد و حق ما را ادا کند.²³»

آموزش احادیث و سخنان ائمه معصومین، هم فکر و ذهن کودکان را رشد می‌دهد و مانع از ورود افکار انحرافی می‌شود و هم زمینه علقه و ارتباط فرزند با اهل‌بیت را فراهم می‌کند؛ چنانچه امام صادق فرموده است: «پیش از آنکه مرجئه (صاحب افکار باطل) بر شما پیشی بگیرند، به یاد دادن احادیث به فرزندان خود مبادرت کنید.²⁴» امام علی نیز فرموده است: «از دانش ما به کودکان خود چیزی بیاموزید که خداوند به واسطۀ آن، سودشان بخشد و صاحبان افکار باطل با آرای خود بر آنان چیره نشوند.²⁵»

۲. الگوسازی

فرزندان از حالات و رفتار والدین، مربیان و دوستان خود الگوگیری می‌کنند؛ از این روست که پیامبر اسلام فرموده است: «أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ وَأَحْسِنُوا آدَابَهُمْ يُغْفَرْ لَكُمْ.²⁶: فرزند خود را گرامی بدارید و او را خوب تربیت کنید تا آمرزیده شوید». روزی رسول‌خدا هنگام نماز سجده‌ای از سجده‌های نماز را به صورت نامتعارفی طولانی نمود، با آنکه ایشان در حال نماز رعایت ضعیف‌ترین نمازگزاران را می‌نمود و نماز را خیلی طولانی نمی‌کرد. بعد از نماز اصحاب از حضرت علت طولانی شدن سجده را پرسیدند، حضرت فرمود: «در آن سجده حسنین بر پشت من سوار شده و مشغول بازی بودند و من نخواستم خاطر آن‌ها را مکدر کنم.²⁷»

احترام به فرزندان سبب می‌شود آن‌ها از نحوۀ برخورد والدین نسبت به اهل‌بیت، یاد کردن نام ائمه با تکریم و احترام، سلام و صلوات فرستادن همراه اسمشان، برخاستن و دست بر سر نهادن و احترام به نام امام زمان، جشن گرفتن در روز میلاد ائمه و غمگین بودن در روز شهادتشان، الگو بگیرند. البته کودکان و نوجوانان از دوستان خود نیز الگوگیری می‌کنند. بنابراین والدین باید دقت کنند که فرزندشان با دوستان اهل‌بیت دوست باشند. امام علی فرموده است: «هر کس می‌خواهد بداند که آیا عاشق حقیقی ما اهل‌بیت است یا نه، به قلب خویش رجوع کند. اگر در دلش محبت دوستان ما هست، پس او دشمن ما نیست؛ دوست ماست، ولی اگر یکی از دوستان ما را در دلش دشمن می‌دارد، او دوستدار حقیقی ما نیست.²⁸»

۳. خاطره‌نگاری

والدین می‌توانند در روزهای شادی اهل‌بیت با هدیه‌ای کوچک، پختن کیک خانگی یا غذای مورد علاقه بچه‌ها و یک برنامه ویژه در پارک یا شهربازی و درست کردن کاردستی، جشن کوچکی بگیرند و به آن‌ها بگویند این همه خوشحالی، به خاطر تولد یکی از انسان‌های بسیار خوب این دنیاست. بدین ترتیب شخصیت و زندگی و خاطره اهل‌بیت و مراسم و مجالسشان در ذهن کودکان، خاطره خوشی بر جای می‌گذارد. عیدی دادن، گرفتن جشن تکلیف، اعطای مدال و اهدای جوایز و تشویق‌ها در روز تولد معصومین نیز می‌تواند تأثیرگذار باشد. رسول‌خدا فرموده است: «هدیه، محبت می‌آورد»؛²⁹ پس اگر این هدیه در ارتباط با خاندان عصمت و طهارت باشد، طبیعی است که محبت آنان را در پی خواهد داشت.

شرکت دادن فرزند در اردوهای زیارتی و برنامه‌های خودجوش نوجوانان که کار گروهی انجام می‌دهند؛ مانند فعالیت‌هایی که در نیمه شعبان و برگزاری جشن دارند یا تشکیل هیأت و راه انداختن دسته عزاداری یا آراستن مسجد، حسینیه و تکیه و برنامه‌های ایستگاه‌های صلواتی آب، شربت و … بسیار خاطره‌ساز، جذاب و زمینه‌ساز وابستگی به اهل‌بیت است.

۴. حضور در اماکن زیارتی

بردن فرزندان به زیارت قبور مطهر اهل‌بیت و برقراری رابطه عاطفی با ایشان، از جمله راهکارهای خاطره‌سازی است. برای مثال می‌توان در سفر مشهد به فرزندان گفت که امام رضا آن‌ها را می‌بیند و به حرف‌هایشان گوش می‌دهد. پس آن‌ها می‌توانند با امام درد دل کنند، همه حرف‌هایشان را به حضرت بزنند و در یک نقاشی، زیارت را به تصویر بکشند. والدین می‌توانند از خاطرات و صحبت‌ها و درد دل‌های خودشان با ائمه و حاجت‌های برآورده شده و برآورده نشده‌شان بگویند تا بچه‌ها نحوۀ ارتباط با اهل‌بیت را یاد بگیرند. بهتر است والدین اجازه دهند که فرزندان با دوستانشان از طریق مدرسه به زیارت بروند و تلاش کنند که فرزندان از غذای تبرکی حرم نیز استفاده کنند تا این سفر زیارتی برایشان خاطره‌ساز شود.

۵. داستان و شعرخوانی

از دیگر راه‌های ایجاد محبت اهل‌بیت در فرزندان، استفاده از ابزار مناسب در دوران کودکی و نوجوانی است؛ چنانکه امام علی به امام حسن مجتبی فرمود: «فرزندم! قبل از اینکه دل نرم تو سخت شود و فکرت مشغول شود، من به تربیت تو اقدام کردم.³⁰» بنابراین والدین باید تربیت دینی فرزندشان را از کودکی آغاز نمایند؛ برای مثال برای کودک خود قصه‌هایی از مهربانی ائمه از کتاب‌هایی با تصویرسازی‌های خیال‌انگیز تعریف کنند تا بچه‌ها با ائمه انس بگیرند و شیرینی کلام اهل‌بیت و عمق حکمت‌های آنان را دریابند تا از طریق سخنانشان، شیفتۀ شخصیتشان شوند.³¹ امام رضا فرموده است: «اگر مردم خوبی‌های حرف‌ها و تعالیم ما را بشناسند، از ما پیروی می‌کنند.³²»

شعر نیز به خاطر آهنگ موزونی که دارد، غالباً بیشتر در ذهن کودکان می‌ماند و به خاطر قابلیتی که در حمل بار معنایی دارد، می‌تواند مطالب زیادی را به آنان منتقل کند. استفاده از قالب‌های شعر کودکانه می‌تواند در تشدید حبّ فرزندان به اهل‌بیت و بالا بردن اطلاعات آن‌ها در وادی ولایت کمک کند. برای مثال می‌توانند شعر «مَن ماتَ عَلی حُبِّ عَلی، ماتَ شَهیداً» را به آن‌ها بیاموزند که به روایت پیامبر اشاره دارد که فرمود: «مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِيدًا.³³: هر کس با محبت آل‌محمد از دنیا برود، شهید مرده است».

برخی از بهترین کتاب‌های مفید برای داستان و شعرخوانی برای کودکان و نوجوانان عبارتند از: «من اهل‌بیت را دوست دارم»، «دایره‌المعارف سبک زندگی اهل‌بیت» و «پیامبر و قصه‌هایش» تألیف غلامرضا حیدری ابهری؛ «هفت حکایت از بچه‌ها و حضرت علی» اثر مصطفی رحماندوست؛ «چه شمشیر زیبایی» اثر مجید ملامحمدی؛ «قصه‌های شیرین اهل‌بیت» اثر محسن نعما و «فاطمه و فاطمه» اثر سید محمد مهاجرانی.

مقارن‌سازی با زیبایی‌ها نیز شیوۀ‌ای است که امامان معصوم هم به کار می‌بردند؛ برای مثال برای معرفی امام زمان در روایات مختلف، تعابیر زیبایی به کار رفته است؛ از جمله رسول‌خدا فرموده است: «الْمَهْدِيُّ طَاوُوسُ أَهْلِ الْجَنَّةِ.³⁴: مهدی، طاووس بهشتیان است». از آنجا که کودکان با محسوسات بهتر می‌توانند ارتباط برقرار کنند، مقارن‌سازی اهل‌بیت با این‌گونه زیبایی‌ها در ذهن آنان بیشتر نفوذ می‌کند و استقرار می‌یابد.

نتیجه‌گیری

یکی از وظایف والدین نسبت به فرزندان، تربیت دینی آنان و ایجاد محبت اهل‌بیت در قلب فرزندان است. برای ایجاد چنین محبتی، باید زمینه‌سازی کرد و با انتخاب همسر شایسته، به چنین مسئله‌ای اهتمام داشت؛ زیرا بی‌شک روحیات و ویژگی‌های خلقی والدین در فرزند تأثیرگذار است. در انتخاب همسر باید به مسئله تربیت دینی فرزندان توجه شود که آیا چنین همسری می‌تواند محبت اهل‌بیت را در فرزند ایجاد کند؟ توجه مادر در دوران بارداری و نوزادی به فرزند نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. ایجاد شناخت و معرفت اهل‌بیت در ذهن فرزند، خاطره‌سازی با اهل‌بیت، الگوسازی و داستان‌گویی و شعرخوانی از اهل‌بیت برای فرزند نیز راهکارهایی برای ایجاد محبت اهل‌بیت در کودکان و نوجوانان است. دعای والدین برای فرزندان نیز از تأثیرگذارترین عوامل ایجاد محبت اهل‌بیت در قلب فرزندان است؛ دعاهایی که قرآن کریم نیز به آن اشاره کرده است: «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ.³⁵: پروردگارا! ما را تسلیم خود قرار ده و از نسل ما امتی که تسلیم تو باشند، قرار ده».

تکیه بر تقوا و دانش در طریق کافری است راهرو گر صد هنر دارد، توکل بایدش.³⁶

فهرست منابع

کتب

1. ابراهیمی اقلیدی، علی؛ اصول فرزندداری؛ قم: نشر تهذیب، ۱۳۸۹ ش.
2. ابن‌شعبه حرّانی، حسن بن علی؛ تحف العقول؛ ترجمه صادق حسن‌زاده؛ [بی‌جا]: نشر آل علی، ۱۳۸۲ ش.
3. انصاریان، حسین؛ نظام خانواده در اسلام؛ قم: نشر ام‌ابیها، ۱۳۸۰ ش.
4. خمینی، سید روح‌الله؛ صحیفه امام؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ ش.
5. دیلمی، حسن؛ ارشاد القلوب؛ قم: [بی‌نا]، ۱۳۷۶ ش.
6. شریف الرضی، محمد بن حسین؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ چاپ اول، قم: هجرت، ۱۴۱۴ ق.
7. شوشتری، قاضی نورالله؛ احقاق الحق؛ قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ ق.
8. طبسی، محمدجواد؛ حقوق فرزندان در مکتب اهل‌بیت؛ قم: نشر دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۳ ش.
9. غزالی، محمد؛ احیاء علوم‌الدین؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۵ ش.
10. فلسفی، محمدتقی؛ حدیث تربیت؛ [بی‌جا]: پیام آزادی، ۱۳۷۵ ش.
11. قرائتی، محسن؛ تفسیر نور؛ تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۶ ش.
12. قندوزی، سلیمان؛ ینابیع المودة؛ بیروت: تاریخ الاصدار، ۱۴۱۸ ق.
13. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول کافی؛ چاپ چهارم، قم: نشر دارالکتب الاسلامی، ۱۳۶۵ ش.
14. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ بیروت: مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ ق.
15. محدثی، جواد؛ عشق برتر؛ قم: نشر دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹ ش.
16. محمدی ری‌شهری، محمد؛ میزان الحکمة؛ ترجمه حمیدرضا شیخی؛ [بی‌جا]: انتشارات سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۱ ش.
17. مصباح یزدی، محمدتقی؛ اخلاق در قرآن؛ قم: مؤسسه علمی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۶ ش.
18. نوری، حسین بن محمدتقی؛ مستدرک الوسائل؛ بیروت: مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۳۸۳ ق.

سایت

سایت گنجور؛ غزلیات حافظ.

https://ganjoor.net/hafez

پی‌نوشت‌ها

1. دکترای کلام اسلامی و مدرس حوزه و دانشگاه.
2. محمد غزالی؛ احیاء علوم الدین؛ ج۴، ص۲۵۷.
3. محمدتقی مصباح یزدی؛ اخلاق در قرآن؛ ج۱، ص۳۵۹-۳۶۰.
4. محمدجواد طبسی؛ حقوق فرزندان در مکتب اهل‌بیت؛ ص۳۴.
5. سید روح‌الله خمینی؛ صحیفه امام؛ ج۷، ص۳۳۹.
6. جواد محدثی؛ عشق برتر؛ ص۴۸.
7. سایت گنجور؛ غزلیات حافظ؛ غزل ۲۲۷. https://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh227
8. حسین انصاریان؛ نظام خانواده در اسلام؛ ص۴.
9. حسین بن محمدتقی نوری؛ مستدرک الوسائل؛ ج۱۵، ص۱۶۳.
10. آل عمران: ۳۷.
11. محسن قرائتی؛ تفسیر نور؛ ج۲، ص۵۳.
12. علی ابراهیمی اقلیدی؛ اصول فرزندداری؛ ص۷۸.
13. محمد بن یعقوب کلینی؛ اصول کافی؛ ج۶، ص۳۸۹.
14. حسین بن محمدتقی نوری؛ مستدرک الوسائل؛ ج۱۵، ص۱۳۹.
15. جواد محدثی؛ عشق برتر؛ ص۳۱.
16. محمد بن یعقوب کلینی؛ اصول کافی؛ ج۶، ص۱۳.
17. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج۴۵، ص۸.
18. حسن بن علی ابن‌شعبه حرّانی؛ تحف العقول؛ ص۶۷.
19. قاضی نورالله شوشتری؛ احقاق الحق؛ ج۱۸، ص۴۹۸.
20. سلیمان قندوزی؛ ینابیع المودة؛ ج۱، ص۷۸.
21. محمد بن یعقوب کلینی؛ اصول کافی؛ ج۲، ص۱۳۹.
22. شوری: ۲۳.
23. حسن دیلمی؛ ارشاد القلوب؛ ج۲، ص۲۵۴.
24. محمدتقی فلسفی؛ حدیث تربیت؛ ج۱، ص۱۳۰.
25. محمد محمدی ری‌شهری؛ میزان الحکمة؛ ج۱۴، ص۷۱۰۷.
26. همان، ج۱، ص۱۰۳.
27. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج۴۳، ص۳۰۰.
28. همان، ج۲۷، ص۵۳.
29. همان، ج۷۴، ص۹۴.
30. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج البلاغه؛ نامه ۳۱.
31. جواد محدثی؛ عشق برتر؛ ص۷۱.
32. محمد بن یعقوب کلینی؛ اصول کافی؛ ج۱، ص۱۹۳.
33. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج۲۳، ص۲۳۲.
34. همان، ج۵۱، ص۱۰۵.
35. بقره: ۱۲۸.
36. سایت گنجور؛ غزلیات حافظ؛ غزل ۲۷۶. https://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh276