خطبۀ امام سجاد (ع) در مجلس یزید از خطبههایی محسوب میشود که در موقعیت مکانی و زمانی خاصی ایراد شده است. تحلیل این خطبه نشان میدهد آثار اجتماعی آنی و بلندمدتی بر جای گذاشته است. مسئله این پژوهش آن است که «سطوح تحلیل گفتمان خطبۀ امام سجاد (ع) در مجلس یزید چیست و چه آثاری در هر یک از این سطوح قابل ذکر است؟» به این منظور با استفاده از روش تحلیل گفتمان، جمعآوری کتابخانهای دادهها و استفاده از چهارچوب تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، یافتههای زیر به دست آمد: در سطح توصیف، این خطبه به شکل بیانی و واجد خصوصیات خطابه همچون زبان بدن، تعامل با مخاطب و واکنش لحظهای است. همچنین امام سجاد (ع) با استفاده از بلاغت زبانی و عمق معنایی به بازیابی حافظۀ تاریخی امت پرداخته است. در سطح تفسیر، روابطی که باعث تولید گفتمان شده شامل دو گروه پیروان امامت و پیروان خلافت است که روابط بینامتنی نیز در همین دو گروه شکل میگیرد. در سطح تبیین، این خطبه و دیگر اقدامات دستگاه امامت موجب تغییر در ساختارهای اجتماعی شده، بهنحوی که نفوذ دستگاه خلافت اموی روزبهروز کمتر و مردم در فراگیری آموزههای دینی از مرجع رسمی خلافت و علمای درباری رویگردان و بهسوی امام سجاد (ع) و گفتمان امامت متمایل شدهاند. همچنین مواجهۀ گفتمانی دستگاه امامت با دستگاه خلافت در گونۀ تقابل حفظ شده و ارتقا یافته و از این رهگذر، دستگاه خلافت اموی به موضع انفعال و عقبنشینی از سلطه، نفوذ و انحرافآفرینی در جامعۀ اسلامی کشانده شده است.
